by in
Trong TQDN, Viên Thiệu được mô tả là người may mắn có xuất phát điểm rất tốt, gia tộc hùng mạnh, môn khách đầy thiên hạ. Thế nên, Viên Thiệu tung hoành thiên hạ cũng là nhờ bốn đời Tam công, hùng cứ Hà Bắc cũng là bởi bốn đời Tam công, còn bản thân Viên Thiệu chẳng có tài năng gì lại đầy rẫy khuyết điểm, tâm địa thì hẹp hòi. Nói tóm lại, ông ta có được một chút sự nghiệp là nhờ phúc đức tiên tổ, vì bởi con ông cháu cha.
Nhưng nếu nhìn lại, một người không có tài năng, lòng dạ hẹp hòi thì có thể hùng cứ bốn châu Ký, U, Tinh, Thanh?
Trong khi những người như Lưu Bị, Tào Tháo, Tôn Kiên còn quẩn quanh trong việc cứu vãn một triều đại đã mục nát, Viên Thiệu đã sớm vạch ra “Long Trung sách” cho bản thân: Trước lấy Ký Châu làm vốn, sau định Hà Bắc, Ô Hoàn rồi ngoảnh về nam để tranh thiên hạ.
Để thực thi chiến lược đó, Viên Thiệu chuẩn bị sẵn lực lượng. Trần Thọ nói Thiệu “anh tuấn, uy vũ, biết nhún mình đãi kẻ sĩ, kẻ sĩ nhiều người nương dựa Thiệu”. Viên Thiệu sớm tụ họp được rất nhiều anh tài dưới trướng như Hà Ngung, Hứa Du, Trương Mạc, Chu Bí, Ngũ Quỳnh, Phùng Kỷ, Thư Thụ, Thẩm Phối, Trương Cáp, thậm chí là cả Tuân Úc, Quách Gia.
Sử sách từ Ngụy – Tấn về sau cực lực dè bỉu khối nhân tài đó, như Tuân Úc từng nói: “Thiệu cậy gia thế, ung dung với cái vỏ trí mưu, để thu lấy tiếng khen, nên số ít kẻ sĩ có tài năng khiếm khuyết hâm mộ hư danh quy thuận”.
“Anh hùng ký” cũng nói thêm rằng Thiệu “không qua lại bừa bãi cùng tân khách, nếu chẳng phải người nổi danh khắp hải nội, thì không chịu tương kiến”. Bằng vào những lời đó, Dịch Trung Thiên cho rằng Viên Thiệu giao kết với kẻ sĩ chỉ cầu danh không cầu thực, những kẻ theo về chỉ là bọn tạp nhạp, thực ra không phải như vậy.
Điều mà “Anh hùng ký” nói ứng vào thời kỳ Viên Thiệu từ quan ẩn cư ở Lạc Dương, cùng những người khác kết làm du hiệp, ngấm ngầm mưu đồ việc lớn. Bởi là việc đại sự bí mật, Viên Thiệu chẳng thể nào kết giao bừa bãi, những người kết làm bạn tim ruột chỉ có vài người như Hà Ngung, Hứa Du, Trương Mạc. Trương Mạc là người “cứu người khổ, giúp kẻ nguy nan, dốc hết gia sản không hề tiếc”.
Hứa Du “lăn lộn cứu người trong hoạn loạn chẳng hề chậm chân”. Hà Ngung thì mỗi năm đều “hai ba lần một mình tới Lạc Dương, đến chỗ Thiệu cùng bàn kế, cứu giúp những kẻ sĩ cùng quẫn thoát khỏi họa nạn”. Đó là thời kỳ mà nhà Hán đàn áp kẻ sĩ sau cái họa Đảng cố thời Hán Hoàn đế.
Viên Thiệu không câu nệ vào một kiểu người nào, có tài là dùng: Dùng mưu của Phùng Kỷ để lấy Ký Châu, dùng sức Lữ Bố để phá Trương Yên, dùng trí của Điền Phong bắt Công Tôn Toản, dùng sách lược của Thẩm Phối, Quách Đồ đánh cho Tào Tháo suýt chết ở Quan Độ. Thư Thụ từng khuyên Hàn Phức diệt Viên Thiệu, nhưng Thiệu lại dùng Thụ làm tâm phúc, cho nắm giữ quân quyền.
Lữ Bố là kẻ phản phúc vô thường, Đinh Nguyên, Đổng Trác, Lưu Bị vì dùng Lữ Bố mà tan nhà nát cửa, Viên Thuật, Tào Tháo không ai dám dùng, chỉ riêng Viên Thiệu có thể dùng Lữ Bố mà không bị tổn thất gì cả. Sau khi Viên Thiệu qua đời, rất nhiều nhân tài từ cửa của Viên Thiệu bước ra, về sau đều có những đóng góp hết sức lớn cho sự phát triển của tập đoàn Tào Tháo.
Người quân tử ngẫm cuộc nội loạn nhà họ Viên thì thấy rằng: Xưa nay mưu đồ đại sự, chưa có nhà ai anh em không hợp sức mà nên được. Ba anh em kết nghĩa Vườn Đào tuy khác họ mà tình như xương thịt, cho nên không kể vì mình hay vì anh em, ai ai hết lòng cố kết. Như Tôn Quyền tọa trấn đất Ngô, thì có người anh biết nói “anh không bằng em điểm này, em không bằng anh về điểm kia…” Tào Tháo lập nước Ngụy thì có người em biết nói “thiên hạ thà không có Hồng, chứ không thể có ông”. Đồng tâm đồng đức thì nên đại nghiệp.
Khuyên giải cho anh em cốt nhục nhà người ta, Vương Tu thật giỏi thay! Theo di chúc của người cha ắt phải để Thượng làm chúa. Theo cái lẽ “lập trưởng” chính đáng, thì phải để Đàm kế tự…Tuy nhiên, nếu Đàm có thể làm như Thái Bá, thì Thượng có thể cứ nhận ngôi. Nếu Đàm không được như Thái Bà, thì Thượng không nên nhận vậy. Nếu Thượng biết làm Thúc Tề, thì Đàm không nên tranh giành. Cho nên Thẩm Phối đi giúp người em đánh anh, ấy là làm bậy. Quách Đồ giúp người anh đánh người em, cũng là làm bậy nốt. Chỉ có Vương Tu là biết nói ra những lời vàng ngọc quý báu như vậy.
Cái lệ “bè đảng” gây tai họa thảm khốc thay! Xem việc nhà họ Viên, thì lúc đầu các mưu sĩ lập đảng chia phe, sau đến hai công tử đối chọi tương tranh. Lúc đầu thì Điền Phong với Thư Thụ một phe. Về sau Điền Phong, Thư Thụ bị hạ rồi, thì lại đến lượt Quách Đồ, Thẩm Phối chia làm hai đảng, kẻ giúp Đàm, người giúp Thượng. Rồi chính trong cái đảng Thẩm Phối lại có Phùng Kỷ chia thành hai cánh. Chính ở cái đảng Quách Đồ lại có Tân Bình chia thành hai cánh. Thậm chí đứa cháu Thẩm Phối (là Thẩm Vinh) còn phản chú để theo cách với bạn. Em ruột Tân Bình (là Tân Tỷ) còn phản anh mà theo kẻ thù! Như thế thì có thể nói họ Viên diệt vong chính vì cái tệ “bè đảng” vậy.
